Μπορεί να μην το έχουμε δοκιμάσει όλοι, αλλά έχουμε όμως ακούσει για το σαλέπι, ή να έχουμε δει σαλεπιτζήδες να γυρνάνε στις γειτονιές, με ένα μεγάλο μπρούντζινο κλειστό δοχείο στον ώμο, το λεγόμενο «σαμοβάρι». Τους σαλεπιτζήδες τους έλεγαν και σερμπετάδες, γιατί το σαλέπι ήταν στην ουσία ένα σερμπέτ (γλυκό σιρόπι).
Βέβαια τείνουν να χαθούν όλοι αυτοί οι γραφικοί μικροπωλητές, όπως οι καραμπασάδες, οι στραγαλάδες, οι πλανόδιοι παγωτατζήδες, oι καρεκλάδες, και φυσικά οι σαλεπιτζήδες.
Αντίθετα με τους στραγαλάδες , οι σαλεπιτζήδες δούλευαν περισσότερο είτε τις πρώτες πρωινές ώρες, είτε τις πολύ βραδινές. Ο σαλεπιτζής διάλεγε το στέκι του, με βάση τις περιοχές που σύχναζαν ξενύχτηδες, ή εκείνοι που άρχιζαν τη δουλειά τους αξημέρωτα, όπως οικοδόμοι, εργάτες κλπ.
Στα σημεία όπου επέστρεφαν αργά εργαζόμενοι ή ξενύχτηδες, και οι φυσικά αναζητούσαν κάποιον σαλεπιτζή για απολαύσουν ένα ρόφημα που θα τους βοηθούσε να συνέλθουν από ένα ξενύχτι, ή να ζεσταθούν από την παγωνιά.
Το απλό σαλέπι
Εκείνο το σερμπέτι που πουλούσαν τον χειμώνα τα τελευταία χρόνια στην Κρήτη, ήταν το απλό σαλέπι, δηλαδή ένα μείγμα αλευριού από σουσάμι, κανέλα και γαρύφαλλα, και πρόσθεταν μέσα πετιμέζι και μέλι. Γυρίζανε οι σαλεπιτζήδες με το μπρούντζινο δοχείο στον ώμο, είτε το είχε σε καρότσι και το σέρβιραν ζεστό – ζεστό στον κόσμο.
Το σαλέπι όμως το γνήσιο δεν γινόταν από σουσάμι, αλλά από σκόνη από αποξηραμένους βολβούς διαφόρων ορχεοειδών. Η σκόνη βράζεται με ζάχαρη ή μέλι και αρωματίζεται με πιπερόριζα. Το ομώνυμο ποτό είναι θρεπτικό λόγω του αμύλου και της γόμας που περιέχει καθώς και θερμαντικό, λόγω της παχύρρευστης μορφής του.
Ο σαλεπιτζής δεν είχε σταθερό στέκι και γυρνούσε στις γειτονιές και πλατείες ανάλογα που θα βρει την κατάλληλη πελατεία. Κρατούσε στον ώμο το σαμοβάρι, και στο χέρι ένα καλαθάκι, με ποτηράκια και πρόσθετε κατά βούληση. Είχε βράσει ήδη από το σπίτι του το νερό με το σαλέπι, αλλά στη βάση του σαμοβάρι είχε αναμμένα κάρβουνα, ούτως ώστε να διατηρεί το σαλέπι ζεστό, έτοιμο να το σερβίρει στο ποτήρι! Δίπλα από το σαμοβάρι, είχε το ειδικό τραπεζάκι, για να στηρίζει την ζάχαρη, την κανέλα και το δοχείο με το νερό, για να ξαναφτιάξει, αν του χρειαζόταν. Για το βράδυ, υπήρχε και μια λάμπα (θυέλλης), που φώτιζε τον χώρο. Στην πλάτη, είχε πάντα κρεμασμένο ένα ξύλο, σαν τόξο, για να κρεμάει το σαμοβάρι και τη υπόλοιπη πραμάτεια του. Το σαλέπι είναι βασικά ένα θερμαντικό ρόφημα, παρόμοιο με τα παλιά κρητικά βραστάρια, σπουδαίας διαιτολογικής και φαρμακευτικής αξίας. Το πουλούσαν ζεστό τον χειμώνα σαν τσάι για να ζεσταίνει τον οργανισμό, αλλά όμως πολλοί το πουλούσαν και καλοκαίρι όμως κρύο.
Μπορεί η δουλειά του σαλεπιτζή να είχε άνθιση τον Χειμώνα, από την άλλη όμως, οι σαλεπιτζήδες ή σερμπετάδες κατάφερναν και δούλευαν και το Καλοκαίρι! Εκείνο που πουλούσαν το Καλοκαίρι δεν ήταν το χειμωνιάτικο σαλέπι, αλλά ήταν ένα εντελώς διαφορετικό υγρό, δηλαδή ένα σιρόπι είτε από κανέλα είτε από βύσσινο, και το έριχναν σε ένα ποτήρι όπου είχαν ρίξει πρώτα χιόνι, ή τριμμένο πάγο!
Έτσι έδιναν στον κόσμο μια παγωμένη κανελάδα ή βυσσινάδα, μέσα σε ποτήρι με χιόνι.
Οι σερμπετάδες ή σαλεπιτζήδες, όπως και οι κανελάδες, πήγαιναν και εκείνοι στα βουνά όπου υπήρχε παγωμένο χιόνι, και με πριόνια το έκοβαν σε κολώνες. Κάθε παγοκολόνα την έβαζαν μέσα σε ένα άσπρο λινό σακί, και το σακί αυτό μέσα σε μεγαλύτερο σακί, και γύρω – γύρω έβαζαν άχυρα.
Τα άχυρα λειτουργούσαν σαν μονωτικό υλικό, και το χιόνι βαστούσε μέρες.
Όταν λοιπόν το καλοκαίρι πουλούσαν το σερμπέτι τους όπου υπήρχε κόσμος, είτε στα πανηγύρια, είτε στα παζάρια της αγοράς είτε γυρνώντας στα χωριά, είχαν μαζί τους τα διάφορα σιρόπια και χιόνι από πάγο. Έξιναν μια ποσότητα χιονιού με ένα μπρικάκι, την έβαζαν ανάλογα σε ποτήρι, ότι σιρόπι ήθελε κάποιος, πορτοκάλι, λεμόνι, βύσσινο ή σιρόπι κανέλας (κανελάδα).
Βέβαια δεν ήταν και λίγοι οι σαλεπιτζίδες που τις ώρες που δεν είχαν δουλειά πουλούσαν στραγάλια.
Τι λέει η μυθολογία μας
Στην αρχαιότητα γνώριζαν το σαλέπι, το οποίο γινόταν από τη ρίζα μιας άγριας ορχιδέας, αφού είχε αποξηρανθεί και κονιορτοποιηθεί.
Η ελληνική μυθολογία θέλει τον Όρχι γιο Σατύρου και Νύμφης, να μεταμορφώνεται χαριστικά σε ορχιδέα όταν προσέβαλε (ή σκότωσε) μια Βακχική Ιέρεια. Η εν λόγω ορχιδέα είναι διαδεδομένη ήδη από την αρχαιότητα και για του λόγου το αληθές η πρώτη αναφορά γίνεται από τον Θεόφραστο ο οποίος έδωσε την ονομασία στις ορχιδέες αυτές, λόγω του σχήμα τους, ενώ την αξία αυτών των ορχιδέων είχαν γνωρίσει περί πολλού ο Ασκληπιός, ο Ιπποκράτης και ο Γαληνός.
Ο Διοσκουρίδης μάλιστα αναφέρει ότι ο συμπαγής και ευτραφής κόνδυλος είναι ο αρρενογόνος, ενώ ο αδύναμος και καχεκτικός, ο θηλυγόνος. Στην Αρχαία Ρώμη επίσης παρασκεύαζαν ροφήματα και ποτά από τη ρίζα της ορχιδέας, τα οποία μάλιστα ονόμαζαν σατύρια ή πριάπισκα, με τη δεύτερη ονομασία να προέρχεται από τον Πρίαπο, θεό της γονιμότητας μαρτυρία των αφροδισιακών ιδιοτήτων που αποδίδονταν και από εκείνους στο φυτό αυτό.
Περισσότερα για το σαλέπι
Το γνήσιο σαλέπι όπως είπαμε γινόταν από σκόνη αλευριού, αλλά όχι από σουσάμι, αλλά από τους ξηρούς κονδύλους πολλών ειδών της οικογένειας των Ορχιδωδών. Το σαλέπι χρησιμοποιείται για την τόνωση των ασθενών κατά τη διάρκεια της ανάρρωσής τους. Μάλιστα η ορχιδέα από όπου παράγεται το σαλέπι, έχει σχήμα όρχεων. Αν καταφέρναμε πράγματι να ξεπατώσουμε ένα τέτοιο φυτό, τότε θα διαπιστώναμε ότι αντί για ρίζα φέρει δύο περίπου ισομεγέθεις κονδύλους, οι οποίοι μοιάζουν με όρχεις.
Το σαλέπι που προέρχεται με αποξήρανση και κονιορτοποίηση του βολβού του φυτού ορχιδέα, θεωρείται και αφροδισιακό ρόφημα. Αναμεμιγμένο με διάφορα άλλα βότανα, καθώς και κανέλα, μοσχοκάρυδο, γαρίφαλο και βανίλια, το κάνει ιδιαίτερα εύγευστο και αρεστό από τον κόσμο. Μπορεί κάποιος βέβαια να το πιεί και σαν υποκατάστατο του ελληνικού καφέ.
Επειδή το σαλέπι από τους βολβούς της ορχιδέας θεωρείται από την αρχαιότητα αφροδισιακό, για τον λόγο αυτό το φυτό αυτό ονομάστηκε και «αρσενικοβότανο», επειδή όταν ήταν εύρωστο, πίστευαν ότι χάριζε στις γυναίκες αρσενικά παιδιά!
Οι περισσότεροι σαλεπιτζήδες ήταν κυρίως Μικρασιάτες, και γυρνούσαν ντυμένοι στα ζεστά με λευκά ρούχα όπως οι παγωτατζήδες και με σκούφο.
Οι ευεργετικές ιδιότητες του σαλεπιού
Ένα ρόφημα από σαλέπι, εκτός της τόνωσης του οργανισμού μετά από επεμβάσεις, έχει και πολλές άλλες ευεργετικές ιδιότητες.
Εκτός του ότι σαν φάρμακο ζεσταίνει τον οργανισμό, δρα κατά της δυσεντερίας και του ξερόβηχα με φλογώσεις.
Είναι άριστο μαλακτικό κατά του βήχα και όλων των παθήσεων του θώρακα, αλλά και του στομάχου και των εντέρων.
Ανακουφίζει από τον έντονο βήχα, του άσθματος και του στομαχόπονου, δρα κατά της δυσεντερίας και του βήχα, ενώ τονώνει σημαντικά το ανοσοποιητικό σύστημα.
Είναι πλούσιο σε άμυλο και μπορεί να χαρίσει ενέργεια και πνευματική διαύγεια σε άτομα που την χρειάζονται, όπως οι μαθητές, οι ηλικιωμένοι, οι έγκυες γυναίκες και σε ασθενείς.
Περιέχει πολύτιμα μεταλλικά άλατα όπως φώσφορο και ασβέστιο.
Βοηθά εξασθενισμένους από αρρώστιες οργανισμούς να ανακάμψουν και να αναρρώσουν γρηγορότερα.
Περιέχει μια κολλώδη ουσία, την βασσαρίνη η οποία όταν βράσει με το νερό, μετατρέπεται σε κολλώδη πηχτή ουσία, μαλακτική, κατά του βήχα και των φλεγμάτων.
Το σαλέπι λόγω της κολλώδους φύσης του αλλά και των επουλωτικών συστατικών του, επιδρά στο στομάχι και το έντερο αναπλάθοντας τα τοιχώματα του πεπτικού συστήματος.
Έτσι λοιπόν, με ένα ρόφημα από σαλέπι, θα έχουμε και τις τονωτικές και αφροδισιακές του ικανότητες , παράλληλα με τις θεραπευτικές του ιδιότητες!
Όλα αυτά εντείνονται χάρη στην προσθήκη και των μυρωδικών όπως της κανέλας, του γαρύφαλλου, της πιπερόριζας, της βανίλιας, που τέλος μας παρέχουν ένα ρόφημα θερμαντικό, εύγεστο και παράλληλα χορταστικό, χωρίς πολλές θερμίδες.
Γιατί στην Κρήτη λέμε τη φράση: «Αυτός τα έκανε σαλεπιτζίδικα»?
Πολλοί από εμάς, έχουμε ακούσει στην Κρήτη τη φράση και την έχουμε κρατήσει στα αυτιά μας, «αυτός τα έκανε ούλα σαλεπιτζίδικα», ή «χιαλεπιζίδικα»!
Σαν Κρητικοί βέβαια ξέρουμε, πως θα πει, «τα έκανε άνω – κάτω», ή «τα άφησε ακατάστατα», με λίγα λόγια «τα έκανε ρημαδιό»! Προφανώς κατά την παρασκευή του σαλεπιού, γινόταν κάποια σχετική ακαταστασία στην κουζίνα λόγω των διαφόρων υλικών και συσκευών ! Φυσικά η εργασία ήταν πάντα υπεύθυνη δουλειά, και δεν σήκωνε προχειρότητα, επειδή και εδώ υπήρχε ο ανταγωνισμός όπως και στους καραμπασάδες. Ένας σαλεπιτζής να υπήρξε κάποτε, που να ήταν ακατάστατος στην Κρήτη, ήταν αρκετό προφανώς για να βγει η φράση, όπου και εξαπλώθηκε!
(Και πάλι ευχαριστούμε τον κ Μαραγκάκη Μύρωνα για τις σχετικές πληροφορίες του)
Πληροφορίες: Μύρων Μαραγκάκης
Κείμενο: Γεώργιος Χουστουλάκης
